Rozbudowa mobilizacyjna twierdzy z 1914 roku

Przewidując wybuch wojny w 1914 roku rozpoczęto rozbudowę mobilizacyjną twierdzy, prowadzoną jeszcze w 1915 roku. Trzon obrony stanowiły betonowe SCHRONY PIECHOTY (IR - Infanterieraum) jako szkielet fortyfikacji polowych. Schrony te usytuowane były zazwyczaj na przedpolu pasa fortów, niektóre wzmocniły pierścień wewnętrzny fortów np. dzieło na zachód od fortu Lasek Miejski. Pas schronów (w odróżnieniu od pierścienia wewnętrznego) przebiegał po obu stronach Wisły.
Obiekty miały zazwyczaj bierny, większość jednak posiadała pomieszczenie kazamatowe flankujące fasadę wejściową służące do obrony podejścia do fasady schronu. Pomieszczenie to służyło zresztą za latrynę. Na przeciwległym skrzydle umieszczano kuchnię a często też pomieszczenie maszynowni i stacji pomp. Jeśli w danym schronie takiego pomieszczenia nie było, budowano zazwyczaj w pobliżu tzw. stację wodną (Wasserstation). Wentylacja schronu miała charakter mechaniczny, czerpnia powietrza była osłonięta charakterystyczną perforowaną płytą. Większość schronów IR miało 8 komór, nieliczne 5 do 6 komór. Stropy pomieszczeń żołnierskich były przesklepione koliście i wzmocnione blachą falistą. Korytarz wzdłuż fasady wzmocniono poprzecznymi pasami lekko pofalowanej blachy. Duże schrony piechoty mogły pomieścić do 80 żołnierzy i oficerów.
Bardzo umiejętnie wybrano umiejscowienie schronów, po przysypaniu ziemią praktycznie nie były widoczne od strony przedpola. Dokładna ilość wykonanych schronów nie jest znana (około 40 - 50). Większość obiektów jest zachowanych, dostępnych do zwiedzania, niektóre są wysadzone w powietrze, inne pełnią funkcję magazynową. 

Przykładowe rozplanowanie schronu piechoty - na przykładzie IR 8 w Marzach na lewym brzegu Wisły

Jako uzupełnienie dużych schronów piechoty budowano w ich okolicy MAŁE SCHRONY BIERNE, 1- lub 2-komorowe o sklepieniu wzmocnionym podłużnymi pasmami blachy lub typową blachą falistą. Obiekty te identyfikujemy jako WARTOWNIE, SCHRONY DOWODZENIA, STACJE WODNE, SCHRONY OBSERWATORÓW ARTYLERII (z towarzyszącymi wieżami obserwacyjnymi), SZAMBA, SCHRONY AMUNICYJNE, CYSTERNY.


Mapę rozmieszczenia schronów rozbudowy mobilizacyjnej umieszczono w rozdziale o twierdzy fortowej

Schrony (L) - na lewym brzegu Wisły

IR 1

 IR 2 IR 3 IR 4 IR 5 IR 5a
IR 6 (nie istnieje) IR 7 IR 7 wartownia IR 8 IR 9 IR 10
IR 11  (zasypany) stacja wodna

schron  dowodzenia (nie istnieje)

 wieża obserwacyjna IR 12 IR 13
IR 13 stacja wodna (zasypana) IR 14 stacja wodna stanowisko dowodzenia wieża obserwacyjna IR 15
IR 16 stacja wodna IR 17 IR 18 IR 19 IR 20
IR 21 stacja wodna IR 22 IR 22 wartownia IR 23 IR 24
IR 24 wartownia IR 25 schron dowodzenia IR 26 IR 27 szambo
stacja wodna IR 28 stacja wodna + cysterny IR 29 IR 30 stacja wodna
cysterna IR 31 szambo IR 31 wartownia IR 32 szambo
stacja wodna cysterna IR 33 cysterna stacja wodna cysterna
IR 34 schron amunicyjny schron amunicyjny IR 1 (L) IR 1 wartownia
IR 2 (L) IR 3 (L) IR 4 (L) IR 5 (L) IR 6 (L) IR 7 (L)

IR 7 wartownia

IR 8 (L) IR 9 (L) [nie istnieje] IR 9 wartownia IR 10 (L)

do strony głównej