Fortyfikacje linii Osy z 1939 roku
W 1939 roku dla osłony Grudziądza w pasie obrony Armii Pomorze wybudowano linię schronów bojowych (1- i 2-strzelnicowych) nad rzeką Osą. Linia liczyła 11 obiektów. Tylko niektóre z nich wzięły bezpośredni udział w walkach. Skuteczność obrony była duża, Niemcy nie zdołali przełamać linii ufortyfikowanej schronami, zmuszeni byli do przegrupowania sił i próby ominięcia głównej pozycji polskiej obrony.
Ostatecznie oddziały niemieckie przełamały obronę polską na Osie na wschód od Księżych Gór, grożąc okrążeniem garnizonu grudziądzkiego. W nocy 03/04 września 1939 oddziały Wojska Polskiego opuściły pozycję ufortyfikowaną i wycofały się z Grudziądza.
Wszystkie schrony zachowały się do dnia dzisiejszego i w większości dostępne są do zwiedzania. Niestety funkcjonują w opinii okolicznych mieszkańców jako "niemieckie bunkry" i ulegają stopniowej dewastacji. Celowe byłoby wytyczenie turystycznego szlaku kulturowego.
Obiekty spotykane na „linii Osy” można scharakteryzować w następujący sposób:
żelbetonowy schron dla ciężkiego karabinu maszynowego do ognia flankowego (tradytorowego), jednoizbowy, z jedną lub dwoma strzelnicami (do ognia jedno– lub dwubocznego)
strzelnice o przeciwrykoszetowym profilu, osłonięte od góry okapami a od strony narażonej uchem (orylonem)
wejście do schronu chronione krytą przelotnią prostą. W ścianie tylnej znajdowały się dwie strzelnice karabinowe przeznaczone do obrony wejścia i obserwacji jego zapola.
ściana narażona miała być okładana kamieniami i obsypywana ziemią w celu dodatkowego zwiększenia jej odporności jak i maskowania.
zewnętrzna powierzchnia stropu była tak ukształtowana, iż można było na nim zastosować maskujący nasyp ziemno – darniowy o grubości około 20 cm
uzbrojenie schronów stanowiły jeden lub dwa ciężkie karabiny maszynowe systemu Browning „wz. 30” lub Maxim „wz. 08/15”, kalibru 7,92 mm
W Grudziądzu można wyróżnić cztery odmiany schronów. Różniły się między sobą liczbą stanowisk ogniowych, kątem położenia osi strzelnicy w stosunku do płaszczyzny ściany narażonej schronu.Ostatecznie wybudowano 8 schronów do ognia dwustronnego i trzy do ognia jednostronnego. Schrony do ognia dwustronnego występują w dwóch odmianach: z osią strzelnicy ckm równoległą do ściany narażonej (schrony nr 1 i nr 4) i osią strzelnicy ckm usytuowaną skośnie, pod kątem 30o w stosunku do ściany narażonej (schrony nr 2, 3, 5, 7, 8, 9). Schrony do ognia jednobocznego występują w dwóch odmianach: lewej (nr 11) i prawej (nr 6, 10).
Opisy i zdjęcia schronów: